Nr. 39 met Rijst
Voor mijn familie van wie ik zielsveel hou!
(ik weet alleen niet hoe ik dat moet zeggen)

De eerste Chinees-Indische restaurants

Toen mijn familie zich in de jaren-‘70 vanuit Hong Kong in Nederland vestigde, bestond het Chinees-Indisch restaurant al even. Chinese restaurants bestonden in Nederland zelfs al veel langer. Nadat Indonesië in 1945 de onafhankelijkheid uitriep, vertrokken in de periode van dekolonisatie die daarop volgde veel mensen –(Indische) Nederlanders, Molukkers en Peranakans- massaal naar Nederland. Eenmaal hier, verlangden zij naar Aziatische smaken en gerechten zoals zij die kenden uit de voormalige kolonie. De al bestaande Chinese restaurants sprongen in op deze vraag door Indische koks in dienst te nemen en de gerechten aan te passen. Dit resulteerde in het ontstaan van het Chinees-Indisch restaurant. Sindsdien bestaat de menukaart steevast uit een mix van Chinese en Indonesische gerechten, die sterk aangepast zijn aan de smaakvoorkeur van de Nederlander.

Het Chinees-Indisch restaurant werd halverwege de 20^ste eeuw razend populair en verspreidde zich snel naar alle uithoeken van het land. Decennia domineerden zij het culinaire landschap. Generaties Nederlanders maakten via het Chinees-Indisch restaurant kennis met ‘exotische smaken’ en met ‘uit eten gaan’. Op hun hoogtepunt in het jaar 2000 telde Nederland ruim 2300 Chinees-Indische restaurants. Dat het Chinees-Indisch restaurant zeer belangrijk is geweest voor de ontwikkeling van de eetcultuur in Nederland werd in 2021 bevestigd toen het dankzij de inzet van Stichting Meer Dan Babi Pangang werd toegevoegd aan de lijst van Nederlands immaterieel erfgoed.

De restaurants van mijn familie

Mijn moeder vergezelde haar vader uit Hong Kong, beiden waren zij op zoek naar een beter bestaan. Mijn opa kon in Dordrecht Chinees-Indisch-Hollands Hotel-Café-Restaurant Nanking overnemen. Hij hernoemde het Kwai Lok, wat geluk betekent. Enkele jaren later sloot Kwai Lok haar deuren en opende mijn opa op een nieuwe locatie in Dordrecht Chinees-Indisch restaurant Hong Kong. Via België en Spanje had mijn vader zich inmiddels bij mijn moeder gevoegd en beiden werkten zij nu in het restaurant van mijn opa. Vanaf 1990 waren mijn ouders zelf ook eigenaar van een Chinees-Indisch restaurant, Choie Sing in Den Haag. Rond 2000 verkochten zij dit restaurant om eigenaar te worden van snackbar Taria de Neushoorn in Dordrecht. Bijna heel mijn familie heeft ooit in een Chinees-Indisch restaurant gewerkt, maar tegenwoordig doet iedereen iets anders. Het restaurant van mijn opa is al jaren gesloten. Op de plek van het restaurant zit nu een Mediamarkt. Het Chinees-Indische restaurant dat van mijn ouders was geweest zou tot 2008 in bedrijf blijven, nu huist er een pizzeria.

In Nederland kregen mijn ouders drie kinderen waarvan ik de oudste ben. Hoewel ik en mijn twee broers bekend zijn met de Chinees-Indische restaurants van mijn familie, hebben we er weinig tijd doorgebracht. Vanwege de veeleisende werkzaamheden in het restaurant, kozen mijn ouders ervoor om de doordeweekse opvoeding over te laten aan een Nederlandse pleegmoeder, die mij en mijn broers gedurende twaalf jaar met veel zorg opvoedde. Met de keuze voor een pleegmoeder hoopten mijn ouders ons een betere toekomst te bieden. Het opgroeien en navigeren tussen twee uiteenlopende culturen zorgde in de praktijk echter geregeld voor complexe situaties tussen mij, mijn ouders en mijn pleegmoeder. De band met mijn biologische ouders is pas later ontwikkeld en mijn kennis van de Chinese cultuur en taal is beperkt, wat doorwerkt in onze communicatie en het begrijpen van elkaars gevoelens. Tegelijkertijd is mijn familiegeschiedenis de brandstof om via mijn kunstpraktijk antwoorden te zoeken op persoonlijke vragen. Het Chinees-Indisch restaurant is hiervoor het sprankelende decor.

Het beeld van het Chinees-Indische restaurant

Ik vind Chinees-Indische restaurants zelf prachtig, maar het feit is dat deze restaurants vaak belachelijk worden gemaakt, of op zijn minst niet serieus worden genomen. Een typerend voorbeeld hiervan is de vraag van zanger en jurylid Gordon in het programma Holland’s Got Talent aan de Chinese deelnemer Xiao Wang of hij ‘Nr. 39 with Rice’ ging zingen. Wat ogenschijnlijk een onschuldige grap lijkt, is in werkelijkheid een pijnlijke weergave van het diepgewortelde en eenkennige stereotype beeld van de Chinees in Nederland. Het ondermijnt het Chinees-Indisch restaurant en de restaurant-gemeenschap, reduceert de Chinees-Indische keuken en houdt hardnekkige stereotypen over Aziaten in stand. Het laat zien hoe weinig kennis er is van de Chinese cultuur.

Een tweede, subtieler, voorbeeld is het boek Chin. Ind. Spec. Rest. van Mark van Wonderen. Van Wonderen fotografeerde de vooraanzichten van 1090 Chinees-Indische restaurants. Het vastleggen van 1090 Chinees-Indische restaurants is absoluut een prestatie op zich. Wat mij steekt, is de wat lacherige ondertoon in de bijschriften, die op mij denigrerend overkomt. Woorden als ‘treurig’ en ‘lelijk’ worden hierbij veelvuldig gebruikt¹. Ik vind dit opmerkelijk omdat van Wonderen net als ik zegt een eerbetoon aan de Chinees-Indische restaurants te brengen. Naast dat van hem, zet ik nu dat van mij. Hij maakt een eerbetoon aan iets lolligs uit zijn jeugd en de vergane glorie die daarvan over is. Ik maak een eerbetoon aan mijn familie en aan alle andere Chinese restaurant families in Nederland.

Mijn reis deel 1: Herinnering

Met de trein en de vouwfiets, door weer en wind, bezoek ik sinds 2014 Chinees-Indische restaurants. Tijdens mijn bezoek verzamelde ik de afhaalmenukaart en bij een groot aantal Chinees-Indische restaurants bestelde ik een gerecht om te fotograferen en op te eten. Met name in het begin vond ik het heel spannend. Ik was benieuwd hoe de ontvangst zou zijn en wat ik aan zou treffen. Ik vreesde voor een bepaalde vorm van afwijzing, bijvoorbeeld omdat de Chinees-Indische restaurants mij aan zouden kunnen zien voor een concurrent, die aan de hand van de afhaalmenukaart de prijzen en gerechten kwam vergelijken. Het tegendeel bleek het geval, want in veruit de meeste gevallen resulteerde mijn bezoek in mooie ontmoetingen met de mensen van het restaurant. De herinneringen hieraan zijn mij zeer dierbaar. Een aantal van deze herinneringen komen in dit stickeralbum terug, als onderschrift bij de betreffende stickers.

Sticker 74 bijvoorbeeld, stamt van mijn bezoek aan Chinees-Indisch restaurant Gouden Kom in Maassluis in 2019 waar ik het gerecht Yung For Dim vastlegde. De zoon van de eigenaar herkende mij van onze gezamenlijke tijd op de Chinese zaterdagschool. Dit kwam onverwachts en emotioneerde mij, omdat ik hem eerst niet herkende en ik de periode aan de Chinese zaterdagschool eigenlijk verdrongen had. Bij vertrek weigerde hij, ondanks mijn aandringen, mij te laten betalen. Als bedankje beloofde ik hem ooit, wanneer het af zou zijn, dit boek te geven.

Mijn aanwezigheid bleef ook niet onopgemerkt bij de reguliere klanten van het Chinees-Indisch restaurant. Dit leidde soms tot komische situaties, omdat zij mij aanzagen voor ‘personeel’, of voor de ‘zoon van de eigenaar’ en dus advies vroegen over de menukaart of de weg naar het toilet. Verbaasde blikken kreeg ik wanneer ik mijn gerecht vanuit alle hoeken vastlegde met mijn camera. Niemand ontging het, doordat bij elke foto die ik nam het Chinees-Indisch restaurant verlicht werd door het afgaan van de flitser.

Andersom bestudeerde ik de Nederlandse klanten en wat zij bestelden. Het intrigeerde mij dat zij de gerechten zelden deelden en dat het dus voorkwam dat een gezelschap meerdere keren Babi Pangang of Tjap Tjoy bestelde, of dat een groep zelfs allemaal hetzelfde wilde. In de Chinese cultuur is het delen van gerechten een uiting van respect en vriendschap. Waar Nederlanders dan weer wel goed in zijn is het delen van de rekening. Wederom in tegenstelling tot de Chinese cultuur, waar het een eer is om de rekening te betalen en er vriendschappelijk om wordt gevochten.

Eén van mijn dierbaarste herinneringen stamt uit 2014 toen ik Chinees-Indisch restaurant Happy Corner in Amsterdam bezocht waar ik het gerecht Kipblokjes met Pikante Saus vastlegde. Het was de eerste foto die ik maakte van een Chinees-Indisch gerecht en de start van dit project. Die avond was bijzonder vanwege de viering van een verjaardag een tafel verderop. De jarige werd uitbundig toegezongen en kreeg een ijscoupe met ijsfontein. Ik kon een nostalgische glimlach maar moeilijk onderdrukken toen ik besefte hoe het vieren van verjaardagen in Chinees-Indische restaurants ooit de normaalste zaak van de wereld was. De foto die ik maakte in Happy Corner van het gerecht Kipblokjes met Pikante Saus zou door de jaren heen het iconische beeld worden van dit kunstproject.

Een onverwachte onderbreking

In 2019 zorgde de uitbraak van COVID voor een onverwachte onderbreking van de mogelijkheid om voor mijn kunstproject restaurants te bezoeken. Belangrijker en treuriger echter was het, dat tijdens de pandemie eens te meer zien was wat het effect van reducerende stereotypen kan zijn. Wereldwijd, ook in Nederland, was er een opleving van anti-Chinese sentimenten, die resulteerden in verbaal en fysiek geweld tegen Chinezen en anderen Oost-Aziaten. Ook Chinees-Indische restaurants werden mikpunt van geweld en spot. Een dieptepunt was het lied ‘Voorkomen is beter dan Chinezen’ van radio-dj Lex Gaarthuis, waarin gezongen werd over ‘stink-Chinezen’ en dat het virus te ontlopen is door geen Chinees te eten. Ondanks de ophef die dit veroorzaakte in de Chinese gemeenschap werd het lied door de maker(s) wederom afgedaan als grap. De opleving van anti-Chinese sentimenten en geweld tegen Aziaten hebben mij echter verder gesterkt om, daar waar de maatregelen het toelieten, door te gaan met mijn reis langs Chinees-Indische restaurants.

Mijn reis deel 2: Verzameling

Inmiddels heb ik bijna alle Chinees-Indische restaurants in Nederland bezocht, ongeveer 1200. Enkele tientallen restaurants van mijn lijst uit 2014 heb ik gemist, omdat ze ondertussen stopten of een andere weg insloegen. Een kleine honderd restaurants staan nog op mijn lijstje – de reis gaat door! Waar in het begin van mijn reis de nadruk lag op het vastleggen van de nummer 39 van de menukaart, werd het logisch naarmate ik vorderde om als kunstenaar te kiezen voor een andere benadering. Ik wilde niet de indruk wekken te vervallen in vooroordelen of bijdragen aan een eenzijdige beeldvorming, zoals Gordon dat deed met zijn opmerking. Voortaan koos ik bij mijn bezoek aan de Chinees-Indische restaurants niet voor de nummer 39, maar voor het vastleggen van unieke gerechten. Hiermee hoopte ik bij te dragen aan een positieve herwaardering van Chinees-Indische restaurants.

Mijn bijna tien jaar durende reis langs de Chinees-Indische restaurants heeft geresulteerd in een collectie van ongeveer 1200 unieke afhaalmenukaarten en meer dan 250 foto’s van unieke Chinees-Indische gerechten. Onderweg is de verzameling aangevuld met honderden suikerzakjes, tientallen rolkalenders, vazen, peper&zout-stelletjes, boeddha’s, bierglazen, luciferdoosjes en ansichtkaarten die terug te voeren zijn tot (voormalige) Chinees-Indische restaurants. Wat mij vooral bijblijft zijn de gesprekken met restauranthouders en personeel over (de geschiedenis van) het restaurant en over waar onze geboortegrond ligt. Wanneer de reden van mijn bezoek ter sprake kwam, mondde dit vaak uit in (h)erkenning en bewondering.

Ook vandaag zijn Chinees-Indische restaurants nog in groten getale aanwezig, maar daalt het aantal al enkele jaren door sterk toegenomen concurrentie, nieuwe ontwikkelingen op het gebied van dineren, de transitie naar de snackbar, sushi en wok en de nasleep van COVID-19. Ook bereiken steeds meer Chinees-Indische restauranthouders de pensioengerechtigde leeftijd, wat zorgt voor een natuurlijke afname van het aantal restaurants.

Hoewel het mij raakt wanneer een Chinees-Indisch restaurant verdwijnt, ben ik ook van mening dat het niet altijd erg hoeft te zijn. Want waar het voor de eerste generaties Chinezen, vaak vanwege taalbarrière en opleidingsniveau, een noodzaak was in het Chinees-Indisch restaurant te werken, geldt dit niet voor hun nazaten. De jongere generaties Chinezen zijn vaak hoog opgeleid en vinden makkelijker hun weg op de Nederlandse arbeidsmarkt. Waar het voorheen een noodzaak was om te werken in het Chinees-Indisch restaurant, is het nu in veel gevallen een vrije keuze.

Bedankt

Mijn reis langs de Chinees-Indische restaurants was intens, confronterend en op momenten emotioneel. Zeer dankbaar ben ik de Chinees-Indische restaurants voor de gastvrije ontvangst en de heerlijke gerechten. Ondanks de cultuur- en taalbarrière die ik soms ervoer, voelde ik mij thuis en beeldde ik mij in hoe het zou zijn om op te groeien in een Chinees-Indisch restaurant. Het interieur, de aankleding en de aquariums, die ik in de loop der jaren steeds minder tegenkwam, herinnerden mij aan de Chinees-Indische restaurants van mijn familie.

Geregeld herkende ik mijn ouders in de mensen van het restaurant en besefte ik hoe hard zij hebben gewerkt sinds hun komst naar Nederland op zoek naar een beter bestaan. Dat harde werken was zelden voor henzelf, maar vaker ter financiële ondersteuning voor familie in Hong Kong en later voor mij en mijn broers. Met de hoop op een beter bestaan hebben mijn ouders moeilijke keuzes gemaakt en daar de consequenties van geaccepteerd. Ik heb er wat langer over gedaan, maar via mijn kunstenaarschap en mijn reis langs de Chinees-Indische restaurants, reflecterend op de sentimenten die zij oproepen, ben ik zelf ook de Chinees-Indische restaurants gaan herwaarderen. Ik omarm nu steeds meer mijn familiegeschiedenis en mijn Chinees-Nederlandse identiteit. Een verademing, nu nog Chinees leren!

In november 2023 bracht Mark van Wonderen een zesde en herziene uitgave uit getiteld “Collectie Chin. Ind. Spec. Rest.”, waarin veel onderschriften bij de foto’s zijn verwijderd of aangepast. Naar mijn smaak blijft de toon van het boek overeind. ↩

39 號餐搭配白飯
我愛我的家人!
(但不知要如何告訴他們)

第一批 Chinees-Indisch 餐館

我的家族在 1970 年代從香港移民至荷蘭時，荷蘭已經有了 Chinees-Indisch¹ 餐館。這樣的餐館在荷蘭已經存在了好一段時間。1945 年印尼宣布獨立後，(印尼裔)荷蘭人、摩鹿加人和峇峇娘惹人等等皆移居荷蘭。他們抵達荷蘭後，萌生了對前殖民地菜餚和風味的渴求，嗅到商機的中國餐館，立刻雇用了印尼廚師來調整現有的中式菜色。於是 Chinees-Indisch 餐館於焉誕生。從那時起，餐館裡供應的菜色就混合了中式和印尼式菜餚，並根據荷蘭人的口味進行大幅度的調整。

Chinees-Indisch 餐館在二十世紀後半大受歡迎，並遍布荷蘭各個角落。幾十年來，這些餐館一直主導荷蘭的飲食文化。好幾代的荷蘭人透過 Chinees-Indisch 餐館認識了「異國風味」和「外出用餐」的概念。在 2000 年代的鼎盛時期，荷蘭共有 2300 多家 Chinees-Indisch 餐館。在 Stichting Meer Dan Babi Pangang (直譯為「不只是 Babi Pangang 基金會」) 的努力下，Chinees-Indisch 餐館對於荷蘭烹飪文化的重要性在 2021 年得到認可，成為荷蘭的非物質文化遺產。

我家的餐館

我的母親跟隨我的外祖父一起從香港來到荷蘭，來到此地尋找更美好的未來。我的外祖父在 Dordrecht 買下了 Chinees-Hollands-Hotel-Café- Restaurant(結合旅館、酒吧的複合式餐館)「Nanking」，並將餐館改名為「Kwai Lok」，意思是「快樂」。幾年後，「Kwai Lok」停業，祖父在 Dordrecht 另一處新開一家 Chinees-Indisch 餐館「Hong Kong」。於此同時，我的父親設法經由西班牙和比利時，最終落腳荷蘭與我母親相聚。後來，他們在我祖父的餐館裡一起工作。1990 年，我的父母也在 Den Haag 開立了 Chinees- Indisch 餐館「Choie Sing」。大約在 2000 年，他們停止經營這家餐廳，轉而經營 Dordrecht 的炸物店「Taria De Neushoorn」。我家族中幾乎所有的成員都曾經在 Chinees-Indisch 餐館工作過，但現在大多數人都已經轉行。我祖父的餐館多年前就已經停業，取而代之的是一家「Mediamarkt」電子產品連鎖店。我父母親的餐館一直營業到 2008 年，現在已經被一家披薩店取代了。
我父母搬到荷蘭後，陸續有了三個孩子，我排行老大。雖然我和弟弟們對家裡的 Chinees-Indisch 餐館非常熟悉，但實際上我們待在餐廳裡的時間很少。經營餐館相當忙碌，也很辛苦，所以我的父母親選擇把我們交由一個荷蘭寄養家庭撫養。有長達十二年的時間，寄養家庭的母親在週間照顧我們。我父母希望他們選擇的寄養家庭能讓我們在未來可以更輕鬆地面對環境。但實際上，在兩種文化之間成長，也讓我和我父母親以及寄養家庭母親之間的關係變得複雜。我和原生家庭的關係是後來才慢慢建立起來的，而我對中國語文和文化所知甚少，這也是得我和父母親之間的溝通和理解更加不易。於此同時，我的家族史也成為我在藝術創作上的動力，我在其中尋找與我個人家族史的關係。Chinees- Indisch 餐館則在這樣的追尋中，扮演了龐雜繁瑣的背景。

Chinees-Indisch 餐館形象

在我來看，Chinees-Indisch 餐館很美，但其實在大眾文化中，這些餐廳往往被塑造成荒謬的形象。至少很少有人會認真看待，有個經典的例子是電視節目「Holland’s Got Talent」中的評審兼歌手 Gordon 問中國選手 Xiao Wang，他要唱的曲目是否為「39號餐搭配白飯」?乍看之下這只是個無傷大雅的玩笑，但仔細一想，這正說明了荷蘭人對華人根深蒂固的刻板印象。這更傷害了 Chinees-Indisch 餐館和餐飲界，貶低了 Chinees-Indisch 料理，更延續了對亞洲人的刻板印象。這更說明了人們對華人文化知之甚少。
另外一個更微妙的例子是 Mark van Wonderen出版的「Chin.Ind.Spec. Rest.」攝影書。該書呈現了 van Wonderen 拍攝的 1090 家 Chinees- Indisch 餐館外牆照片。紀錄 1090 家 Chinees-Indisch 餐館絕對值得稱讚。然而在我看來，書中圖片附註的說明文字隱含的嘲諷意味似乎有貶低之嫌。書中經常出現「悲哀的」或「醜陋的」等形容詞。這有些讓人吃驚，因為 van Wonderen 和我一樣，都聲稱要向 Chinees-Indisch 餐館致敬。我們兩個有共同的出發點，在 van Wonderen 以某種幽默方式向他年少時期的殘舊遺跡致敬時，我則是向我的家庭和所有中餐館店主和他們的家庭致敬。

我的旅程(第一部分):回憶

從 2014 年開始，我就開始帶著折疊自行車搭上火車，風雨無阻地幾乎走遍了全荷蘭的 Chinees-Indisch 餐館。在走訪過程中，我搜集了不同的外帶菜單。在大部分的餐館裡，我也會從菜單上點一道菜，拍下照片再吃下肚。一開始我非常緊張，不知道餐館會端上什麼樣的菜色，不知道我將要吃下什麼食物。我也怕這些 Chinees-Indisch 餐館不歡迎我，把我當作搜集菜單來比價的競爭對手。所幸，實際上剛好恰恰相反。到目前為止，拜訪這些餐廳都常都是和餐館人員的美好邂逅。我很珍惜這些相遇時光的回憶，所以我也在這本貼紙相冊中分享了當時相遇的過程，貼紙上也有相關的說明。
舉例來說，第 74 號貼紙上的照片，是我在 2019 年前往位於 Maasluis 的 Chinees-Indisch 餐館「Gouden Kom」時拍攝的菜餚 Yung For Dim ( 豆豉魚片 )。那時餐館老
的公子認出我來，因為我們曾在中文週末學校一起上過課。
我完全沒想到他還認得我，這也讓我十分感動，因為我其實沒有認出他來。我其實已經封存那段時間的記憶。我用餐結束後，老同學堅持不讓我買單。為了答謝他，我答應他有天要把這本書送給他。
Chinees-Indisch 餐館的常客也會注意到我的存在，有時候，他們會把我誤認成店員或是老闆的兒子，還請我給他們點餐的建議或問我洗手間的方向，最後就會出現一些滑稽的場面。我在拍攝菜餚時，通常更會讓其他顧客感到困惑—— 因為我都會使用閃光燈，一次就連續拍好幾十張照片。
所以，我也會對餐館裡的荷蘭客人以及他們點的菜餚感到好奇。一桌的荷蘭人很少會分享自己盤裡的佳餚，這倒讓我很感興趣。因為有些人可能會點了重複的菜，也有可能整桌的人都點同一道菜，像是 Babi Pangang ( 烤豬肉 ) 或 Tjap Tjoy ( 雜碎)。然而在華人文化中，分享菜餚是種友誼和尊重的象徵。但話說回來，荷蘭人非常擅於分攤帳單，這又和華人文化形成對比，在華人文化中，人們將埋單付帳視為一種驕傲，甚至會為此爭執誰該要付帳。
我最寶貴的一段記憶是在 2014 年我開始進行這個計畫之時，我在 Amsterdam 的 Chinees-Indisch 「Happy Corner」餐館，點了 Kipblokjes met Pikante Saus ( 辣子雞 ) 來拍照。那是一個特別的夜晚，因為隔壁桌的客人正在慶祝生日，慶祝活動包括熱情高歌還有插上仙女棒的冰淇淋甜點。一想到在 Chinees- Indisch 餐館慶祝生日，是再平凡不過的事情，我就不禁暗自發笑。我在那天晚上拍的照片，後來成為這個創作計畫的代表圖片。

意外的中斷

全球新冠疫情的爆發，代表我無法繼續光顧這些餐館。更重要，也更令人難過的是，這再次突顯了刻板印象的影響。包括荷蘭在內，世界各地都出現了排華情结，更出現了對華人和其他東亞人的語言及肢體暴力。Chinees-Indisch 餐館也成為施暴和嘲笑的對象。荷蘭電台主持人 Lex Gaarthuis 發表的歌曲「Voorkomen is beter dan Chinezen」(可大致翻譯為「預防勝於中醫」)更讓華人社群的士氣降到谷底。這首歌的歌詞提到了「發臭的華人」，以及要如何避免吃到中國菜來預防病毒的感染。儘管這首歌在華人社群引起很大的反彈，但創作者仍舊認為這是個無傷大雅的玩笑。然而，排華情緒和針對亞洲人的暴力事件頻傳，也讓我更堅定自己的決心，只要新冠肺炎的限制一放寬，我就要繼續我的 Chinees-Indisch 餐館之旅。

我的旅程(第二部分):收藏

至今為止，我幾乎造訪了荷蘭所有的 Chinees-Indisch 餐館，數量大約達 1200 家。在最早的名單中，我沒有機會拜訪幾十家因為停業或改名的餐館。待訪名單上的餐館大約還有一百多家，我希望有天還能去看看。這就代表，我仍要繼續我的旅程。一開始，我主要是點菜單上的 39 號餐，但隨著時間推移，我開始覺得以藝術家的創作來說，選擇不同的菜餚才更有意義。我不想再給人像 Gordon 那種片面偏頗的印象，所以我去 Chinees-Indisch 餐館時，便不再點第 39 號餐，而是每次都點一道不一樣的菜色。這樣，我就能充分展現 Chinees- Indisch 餐館的美好和多樣性，並給他們新的評價。
就算這幾年來 Chinees-Indisch 餐館的數量一直下降，但如今仍有許多餐館仍屹立不搖。這種數量下滑的趨勢是因為更為激烈的競爭、休閒飲食的潮流;餐館紛紛轉型為炸薯條店、壽司店或中式快餐店，也加上新冠肺炎的後續影響。以及許多 Chinees-Indisch 餐館東主正式步入退休年齡。
即便我看到有 Chinees-Indisch 餐館又消失時，心情會受到影響，但我也知道這不見得是壞消息。對上一代華人來說，往往因為語言隔膜以及有限的教育程度，他們只能在 Chinees-Indisch 餐館工作。對年輕一代來說則不同，他們大多受過高等教育，知道如何在荷蘭勞力市場中找到自己的出路。從前在 Chinees- Indisch 工作是種需要，而現在則是種選擇。

致謝

拜訪 Chinees-Indisch 餐館時，都讓我感到緊張，有時甚至情緒激動。我非常感謝這些 Chinees-Indisch 餐館的熱情招待和美味佳餚。雖然有時候會遇到文化或語言隔閡，但我始終有賓至如歸的感受。我時常想像如果在 Chinees- Indisch 餐館中長大，那會是什麼樣的情景。那些室內氛圍、裝飾擺設和水族箱 (這幾年我愈來愈少在餐館中看到水族箱)，都會讓我想起我自己家的 Chinees- Indisch 餐館。
我經常在餐館老闆的身上看到我父母親的形象，這也讓我完全理解，當初他們為了更好的生活搬來荷蘭，是付出了多少努力。但他們辛勤工作為的不是改善自己的生活，而是要養活在香港的家人，以及在我和弟弟們出生後養活我們。為了追求更好的生活，我的父母做出了困難的抉擇，他們也承受了這些抉擇帶來的後果。透過我的藝術實踐和造訪 Chinees-Indisch 餐館的旅程，以及對這些餐館喚起的情感進行反思，雖然這些過程花了我一些時間，但我也開始重新尊重 Chinees-Indisch 餐館。我開始接受了我的家族歷史和我華裔荷蘭人的身份。現在，我只剩下要完成學習中文的目標了!

我有意識地決定不翻譯「Chinees-Indisch」這個詞彙，因為「Indisch」一詞沒有真正合適或到位的英文或中文翻譯。「Indisch」並不對應「印尼的」 (荷蘭語:Indonesisch，泛指印尼獨立後的本土文化和/或民族文化)或「印度的」(荷蘭語:Indiaas)之意。國際上最接近的翻譯可能是「Dutch East Indian」(荷屬東印度)，這指涉的是一個地理位置和歷史時期。然而，若明確指陳「荷蘭」或「東」，則又會帶出各自文化意涵的聯想。所以，我希望透過保留荷蘭語「Chinees-Indisch」來避免額外的文化或政治涵義聯想。 ↩

Nr. 39 with Rice
I love my family!
(but I don’t know how to tell them)

The first Chinees-Indisch restaurants

When my family moved from Hong Kong to the Netherlands in the 1970s the Chinees-Indisch restaurant already existed. Chinese restaurants had already been around in the Netherlands for quite a while. In the period that followed Indonesia’s declaration of independence in 1945, many people—(Indonesian)Dutch, Moluccan, and Peranakan—migrated to the Netherlands. Upon their arrival, they inspired a demand for the dishes and flavors that they had been familiar with in the former colony. The existing Chinese restaurants saw an opportunity and hired Indonesian chefs to adjust the existing Chinese dishes. This resulted in the creation of the Chinees-Indisch restaurant. Ever since, their menu features a mix of Chinese and Indonesian dishes, significantly adjusted to suit Dutch taste buds.

The Chinees-Indisch restaurant gained spectacular popularity during the second half of the 20th century and made its way to all corners of the country. For decades they dominated the Dutch culinary landscape. Entire generations of Dutch people came to know ‘exotic flavors’ and the concept of ‘going out for dinner’ through the Chinees-Indisch restaurants. In their heyday in the year 2000, there were over 2300 Chinees-Indisch restaurants in the Netherlands. Thanks to the efforts of Stichting Meer Dan Babi Pangang (lit: ‘Foundation More Than Babi Pangang’), the importance of the Chinees-Indisch restaurant for Dutch culinary culture was recognized in 2021 as part of the Netherlands’ immaterial cultural heritage.

My family’s restaurants

My mother accompanied her father when he travelled from Hong Kong to the Netherlands. They were both looking for a better future. My grandfather acquired Chinees-Indisch-hotel-Café- Restaurant Nanking in Dordrecht. He renamed it Kwai Lok, which means ‘happiness’. Some years later, Kwai Lok closed-down, and my grandfather opened Chinees-Indisch restaurant Hong Kong at a new location in Dordrecht. My dad, meanwhile, had managed to travel via Belgium and Spain to finally join my mother in the Netherlands. They then worked alongside each other in my grandfather’s restaurant. In 1990 my parents themselves became the owners of a Chinees-Indisch restaurant, Choie Sing, in Den Haag. Around 2000 they exchanged this restaurant for a life as owners of chip shop Taria De Neushoorn in Dordrecht. Almost all members of my family have at some point worked in a Chinees-Indisch restaurant, but nowadays most do something else. My grandfather’s restaurant closed down years ago. In its place now sits a Mediamarkt. My parents’ restaurant continued till 2008, but it has now been replaced by a pizza restaurant.

After my parents moved to the Netherlands they had three children, of whom I am the eldest. Although my brothers and I are very familiar with the Chinees-Indisch restaurants of our family, we actually spent little time there. The demanding reality of running the restaurant meant that my parents chose to have us raised by a Dutch foster mother. For twelve years our foster mother cared for us on weekdays. My parents’ hope was that their choice for a foster mother would offer us an easier future. In reality, growing up between two cultures also led to complex situations between me, my parents, and my foster mother. Only later in life did I develop a bond with my biological parents and my knowledge of the Chinese language and culture remain limited, which complicates our communication and mutual understanding. At the same time, my family history is the driver behind my artist practice, in which I search for answers to questions related to my personal family history. The Chinees-Indisch restaurant provides the magnificent backdrop to this search.

The image of the Chinees-Indisch restaurants

To me, Chinees-Indisch restaurants are beautiful, but the truth is that these restaurants are often made to look ridiculous in popular culture. Or, at the very least, they are rarely taken seriously. A classic example is how judge and singer Gordon, in the tv-show Holland’s Got Talent, asked a Chinese contestant, Xiao Wang, whether he was going to sing ‘Nr. 39 with Rice?’. What may appear in the first instance as a harmless joke, upon second thought provides a painful illustration of the deep-seated and tenacious stereotyping of the Chinese in the Netherlands. It moreover undermines the Chinees-Indisch restaurant and the restaurant community, diminishes Chinees-Indisch cuisine, and maintains Asian stereotypes. It demonstrates how little people know about Chinese culture.

A second, more subtle example is the book Chin. Ind. Spec. Rest. by Mark van Wonderen. The book presents van Wonderen’s photographs of the façades of 1090 Chinees-Indisch restaurants. Documenting 1090 Chinees-Indisch restaurants absolutely merits praise. Yet to me, the mocking undertone in the captions accompanying the photographs feels demeaning. Here, epithets such as ‘sad’ and ‘ugly’ frequently recur. This is striking, because van Wonderen, like myself, claims to bring tribute to the Chinees-Indisch restaurant. I now place my tribute next to his. Where van Wonderen pays tribute to some funny now dilapidated remnant from his youth, I pay tribute to my family and to all families of Chinese restaurant owners in the Netherlands.

My travels (part 1): recollections

Starting in 2014, travelling by train and folding-bicycle through rain and shine, I have been visiting nearly all Chinees-Indisch restaurants in the Netherlands. On my visits I collected copies of the take-away menus. At a large number of restaurants too, I would order something from the menu, take a photograph, and eat the dish. Especially in the beginning I was very nervous. I did not know how I would be received and what I would find. I feared a kind of rejection, because the people of the Chinees-Indisch restaurants might take me for a competitor, as someone who was trying to compare prices by obtaining their menu. Fortunately, the opposite turned out to be true. By far the greatest share of these visits turned into beautiful encounters with the people at the restaurant. I cherish the memories of these encounters. I share a few of them in this sticker album in captions accompanying the sticker belonging to the occasion.

Sticker No. 74, for instance, shows a photograph of the dish Yung For Dim, which I took during my visit to Chinees-Indisch restaurant Gouden Kom in Maassluis in 2019. The son of the owner recognized me from our shared time at the Chinese Saturday school. Him recognizing me was completely unexpected to me and moved me, because in fact I had not recognized him myself. I had actually blocked away my memories of that time. At the end of my meal, my old class mate refused to let me pay. To thank him, I promised one day to give him a copy of my book.

My presence did not go unnoticed with the regular customers of the Chinees-Indisch restaurants either. This would sometimes lead to comical situations, when they mistook me for a member of staff or for the son of the owner, and accordingly would ask me for advice on the menu or for directions to the restrooms. I would be the cause of even more confused looks when photographing my dish, which I do extensively—I typically take dozens of photographs and I normally use full flash.

In turn, I would also be curious about the Dutch customers and what they would order. I have been intrigued by how Dutch groups rarely share the dishes they order. This could result in multiple—or even all!—people at a table ordering the same dish, like Babi Pangang or Tjap Tjoy. Whereas in the Chinese culture sharing dishes is a sign of friendship and respect. On the other hand, Dutch groups are very good at sharing the bill. Again, in contrast to Chinese culture where it is considered an honor to pay the bill, one that people engage in friendly fights over.

One of my most cherished memories is from 2014, when at the start of the project I visited Chinees-Indisch restaurant Happy Corner in Amsterdam to take a photo of the dish Spicy Chicken Stir Fry. It was a special night because a group of customers at the table next to mine was celebrating a birthday. The celebrations included exuberant singing and an ice cream dessert with small fireworks. I remember smiling to myself at the thought that once it was the most normal thing to celebrate birthdays in Chinees-Indisch restaurants. The photo that I took that night would come to be the iconic images of this art project.

An unexpected interruption

The outbreak of the global COVID-19 pandemic, meant an unexpected interruption when it became impossible to visit restaurants for my project. More importantly and sadly, it also once more brought the effects of reductionist stereotypes to the fore. Around the world, including in the Netherlands, anti-Chinese sentiments surfaced resulting in verbal and physical violence against Chinese people and other East Asians. The Chinees-Indisch restaurants too were targets of violence and derision. A particular low-point was the song by Dutch radio DJ Lex Gaarthuis ‘Voorkomen is beter dan Chinezen’ (which can be loosely translated as ‘prevention over medic- Asian’). The song’s lyrics speak of ‘stinking Chinese’ and of how to avoid the virus by abstaining from Chinese food. Despite the great consternation this caused among the Chinese community the song was labelled just a harmless joke by its creators. The rise of anti-Chinese sentiments and of violence against Asians, however, did strengthen me in my resolve, whenever COVID- restrictions allowed, to continue my journey in the world of Chinees-Indisch restaurants.

My travels (part 2): collection

To date I have visited nearly all Chinees-Indisch restaurants in the Netherlands, approximately 1200 of them. From the initial list, there are a few dozen restaurants that I have missed as they closed down or rebranded sometime in the interim. There are about a hundred restaurants left that I still hope to visit someday. This means that actually, my travels continue. Where at first I mostly ordered the ‘number 39’ from the menu, in time it began to make more sense to me as an artist to choose a different approach. I did not want to give the impression of partaking in the same one-sided prejudice that Gordon stood for. I stopped ordering the ‘number 39’ on my visits to Chinees-Indisch restaurants and instead I ordered a unique dish each time. In this way I could show the full beauty and variety of the Chinees-Indisch restaurants and contribute to their reappraisal.

The ten years of travels to Chinees-Indisch restaurants have resulted in a collection consisting of around 1200 unique take-away menus and over 250 photographs of distinctive Chinees-Indisch dishes. Along the way, I have added to this collection hundreds of sugar packets, and dozens of calendars, vases, salt and pepper sets, buddha statues, beer glasses, matchboxes, and postcards, that can all be traced back to their (former) Chinees-Indisch restaurants. Most of all I cherish the memories of conversations with restaurant owners and staff about the history of their restaurant and about our sense of home and heritage. When the motivation behind my visit came up, I often received expressions of recognition and acknowledgement.

These days Chinees-Indisch restaurants are still around in large numbers, even if their number has been on the decline for several years now. This trend can be attributed to an increase in competition, new fashions in casual dining, as well as to the transition of restaurants into chip shops, sushi or wok places, and recently to the lasting effects of the pandemic. Finally, many Chinees-Indisch restaurant owners are reaching their retirement age.

Even if it affects me personally when I see a Chinees-Indisch restaurant disappear, I also know it does not necessarily have to be a bad thing. For previous generations of Chinese, working in the Chinees-Indisch restaurant was a necessity, often due to language barriers and limited education. This is different for the younger generation. They are often highly educated and they usually know how to find their way on the Dutch labor market. Where previously it was a necessity to work in the Chinees-Indisch restaurant, it now tends to be a choice.

Thank you

My travels to Chinees-Indisch restaurants have been intense and at times emotional. I owe a debt of gratitude to the Chinees-Indisch restaurants for their hospitable reception and delicious meals. Regardless of the cultural and language barriers that I have sometimes come up against, I have always felt at home and welcomed. I have often imagined what it might have been like to grow up in a Chinees-Indisch restaurant. The interior, decorations, and the aquariums (that I encountered fewer and fewer over the years) reminded me of my own family’s Chinees-Indisch restaurants.

I have often recognized my parents in the owners of a restaurant, and I came to fully realize how hard they have worked since their arrival in the Netherlands to secure a better future. All of their hard work was only rarely meant to better their own lives. Their efforts were mainly geared towards the financial support of their family in Hong Kong, and after we were born, for me and my brothers. In hopes of a brighter existence, my parents have made hard choices and they have accepted the consequences those came with. It has taken me some time, but through my artist practice and my travels to Chinees-Indisch restaurants, and by reflecting on the emotions these evoke, I myself too have come to honor the Chinees-Indisch restaurants anew. I now embrace my family history and my Chinese-Dutch identity. A relief indeed—now I only need to learn Chinese!

Nr. 39 met RijstVoor mijn familie van wie ik zielsveel hou!(ik weet alleen niet hoe ik dat moet zeggen)